Korzeniowski Apollo (1820–1869), poeta i dramatopisarz, konspiracyjny działacz polityczny. Ur. 21 II we wsi Honoratka w pow. jampolskim na Ukrainie, był synem Teodora, kapitana W. P. w r. 1831, zubożałego szlachcica, który utrzymywał się z prowadzenia dzierżaw, oraz Julii z Dyakiewiczów. Po ukończeniu gimnazjum w Żytomierzu studiował na uniwersytecie w Petersburgu prawo i orientalistykę, a następnie powrócił na Ukrainę, gdzie w r. 1852 objął posadę zarządcy majątku we wsi Łuczyniec na Podolu. W r. 1854, podczas wojny krymskiej, wziął aktywny udział w przygotowaniach zmierzających do zorganizowania na Ukrainie, a więc na tyłach walczących na Krymie wojsk rosyjskich, polskiego powstania (nie doszło ono do skutku wobec niechęci Anglii i Francji do angażowania się w drażliwą sprawę polską). W kwietniu 1856 r. ożenił się z Eweliną Bobrowską (siostrą Tadeusza, znanego pamiętnikarza, i Stefana, wybitnego działacza «czerwonych» w okresie powstania styczniowego), a następnie wydzierżawił wspólnie z teściową wieś Derebczynkę. Dn. 3 XII 1857 r. urodził się Korzeniowskim ich jedyny syn Konrad, późniejszy wielki powieściopisarz angielski Joseph Conrad. Na początku 1859 r., po utraceniu na niefortunnej dzierżawie całego majątku, Korzeniowscy przenieśli się na stałe do Żytomierza, gdzie K. pełnił przez pewien czas funkcję sekretarza w założonym tam Stowarzyszeniu Księgarsko-Wydawniczym oraz wchodził w skład zarządu tamtejszego polskiego teatru.
Na lata pobytu w Łuczyńcu, a następnie w Derebczynce i Żytomierzu przypada okres najbardziej bujnego rozwoju twórczości literackiej K-ego. Pierwszym jego większym utworem jest zachowany w rękopisie cykl religijno-patriotycznych poematów Czyśćcowe pieśni (1849–54), powstały pod wyraźnym, niezbyt zresztą fortunnym, wpływem poezji Zygmunta Krasińskiego. Przezwyciężenie tego wpływu jest widoczne tylko w ostatnim poemacie cyklu, zatytułowanym Przedgrom, w którym pod wpływem działalności K-ego w pracach przygotowawczych do nie zrealizowanego powstania doszły do głosu akcenty rewolucyjne. Akcenty te wystąpiły również w rękopiśmiennym cyklu wierszy, napisanym w r. 1855 na wieść o krwawym stłumieniu przez carskie wojsko buntu chłopskiego w pow. skwirskim. W r. 1854 powstał główny utwór K-ego, dramat Komedia, wzorowany w swych początkowych partiach na znanym dramacie A. Gribojedowa „Gorie ot uma” (Mądremu biada). W Komedii K. poddał ostrej krytyce środowisko polskiej szlachty na Ukrainie i przeciwstawił mu dwóch bohaterów pozytywnych – Henryka, rewolucyjnego spiskowca, oraz Sekretarza, zahukanego plebejusza, który w trakcie rozwoju akcji buntuje się przeciwko swemu chlebodawcy. Jak się nietrudno domyślić, już sam fakt opublikowania takiego utworu (Wil. 1855, wraz z cyklem liryków Strofy oderwane) stał się prawdziwym skandalem towarzyskim. Nic też dziwnego, że Komedia, surowo potraktowana przez krytykę, nie mogła współcześnie dostać się na scenę. W r. 1858 K. wydał (w t. II, „Pisma zbiorowego” J. Ohryzki) drugi dramat Dla miłego grosza, stanowiący w pewnej mierze kontynuację Komedii. Nowy dramat zawierał również krytykę bogatej szlachty polskiej na Ukrainie, przechodzącej na nowe, kapitalistyczne metody gospodarki, jednak tym razem krytykowanemu środowisku został przeciwstawiony jedynie stary szlachcic-konserwatysta kurczowo trzymający się pańszczyźnianych stosunków. Poza twórczością oryginalną K. zajmował się również przekładami, m. in. wydal tłumaczenia „Chattertona” Alfreda de Vigny oraz kilku utworów Wiktora Hugo: „Hernaniego”, „Marii Delorme” i fragmentów „Legendy wieków”. Pisywał również liczne korespondencje do gazet warszawskich.
Na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych K. zaangażował się ponownie w działalność społeczno-polityczną. M. in. w kwietniu 1861 r. wziął udział w Żytomierzu w obradach delegatów szlachty z trzech guberni wchodzących w skład prowincji ruskiej, których celem miało być – co wykraczało poza zakres postępowania legalnego – utworzenie za pomocą połączonych ze sobą gubernialnych Tow. Rolniczych wspólnej polskiej organizacji dla prowincji ruskiej i litewskiej; K. postulował wówczas wysłanie do cara adresu domagającego się połączenia administracyjnego tych dwóch prowincji z Królestwem Kongresowym.
W maju 1861 r., pod wpływem docierających na Ukrainę wiadomości o rozwijającym się w Warszawie ruchu patriotycznym, K. przybył z Żytomierza do Warszawy. Zabiegał tu o prawo wydawania czasopisma społeczno-literackiego o nastawieniu radykalnym pt. „Dwutygodnik”. Z początku związał się z K. Majewskim, który wymieniał go później w zeznaniach jako swego zastępcę w bliżej nie określonym «triumwiracie». K. odszedł jednak od Majewskiego z powodu jego kontaktów z «białymi» i zbliżył się do grup bardziej radykalnych, zwłaszcza do młodzieży Akademii Sztuk Pięknych oraz do przedstawiciela «czerwonych» I. Chmieleńskiego. K. wysunął się na jednego z czołowych organizatorów manifestacji politycznych, m. in. wziął udział w organizowaniu obchodów z okazji rocznicy unii lubelskiej, był współorganizatorem manifestacji związanej z pogrzebem arcybiskupa A. Fijałkowskiego i głównym inicjatorem obchodów rocznicy unii horodelskiej (był współautorem „Protestu spisanego na pograniczu m. Horodła Nadbużnego”); kierował także akcją zmierzającą do zbojkotowania wyborów samorządowych, które w Warszawie rozpoczynały się 23 IX 186l. Z tą akcją wiążą się wydane przezeń dwie anonimowe ulotki: Co mamy z tym fantem robić, co go trzymamy w ręku? i tzw. Mandat ludu do wyborców. Gdy akcja ta zakończyła się niepowodzeniem, a w Królestwie ogłoszono stan wojenny, K. należał do głównych inicjatorów zawiązania Komitetu Miejskiego – naczelnej władzy «czerwonej» konspiracji (17 X 1861 r.). W nocy z 20 na 21 X K. został aresztowany i osadzony w X pawilonie cytadeli, a w maju 1862 r. skazany wyrokiem sądu wojennego na zesłanie do Wołogdy, którą w rok później zamieniono na Czernihów. Na zesłaniu K. powrócił do pracy literackiej; przyniosła ona m. in. utwór o charakterze pamiętnikarsko-historiozoficznym Polska i Moskwa (druk. w „Ojczyźnie” 1864), fragment dramatyczny Bez ratunku oraz rozprawę Studia nad dramatycznością w utworach Szekspira, a nadto dwa tłumaczenia: „Ciężkich czasów” Ch. Dickensa i „Komedii obłędów” (w późniejszych tłumaczeniach „Komedia omyłek”) W. Szekspira. W Czernihowie zmarła w r. 1865 na gruźlicę żona K-ego. Sam K. ze względu na zły stan zdrowia (gruźlica i choroba serca) uzyskał pod koniec 1867 r. zwolnienie z zesłania i pozwolenie na wyjazd z Rosji. Na początku 1868 r. przyjechał wraz z synem do Lwowa, skąd po rocznym pobycie przeniósł się do Krakowa w celu współpracy z założonym tam właśnie demokratycznym dziennikiem „Kraj”. W Krakowie nastąpiła śmierć pisarza 23 V 1869 r. K. został pochowany na cmentarzu Rakowickim, nad jego grobem wznosi się pomnik wykonany wg projektu rzeźbiarza Walerego Gadomskiego.
Przez długie lata K. bywał wspominany jedynie jako ojciec Josepha Conrada. Dopiero zaskakująca prapremiera Komedii we Wrocławiu w r. 1952 zwróciła uwagę na znaczenie K-ego jako samoistnej indywidualności – pisarza i człowieka czynu. Rękopisy K-ego znajdują się w Bibliotece Jagiellońskiej, w Muzeum Narodowym i w Bibliotece PAN w Krakowie, w Bibliotece Narodowej w Warszawie i w Bibliotece Zakładu Narod. im. Ossolińskich we Wrocławiu.
W Enc. Ilustr.; Korbut; Kozłowski E., Bibliografia powstania styczniowego, W. 1964; – Bar A., J. I. Kraszewski na Wołyniu, „Rocz. Wołyński” T. 4: 1935; Bartoszewicz K., Ojciec Conrada, „Nowa Ref.” 1926 nr 91–2; Blüth R., Dwie rodziny kresowe, „Ateneum” 1939 nr 1; Buszczyński S., Mało znany poeta, Kr. 1870; Czachowski K., Ojciec Conrada, „Wiad. Liter.” 1927 nr 36 (fot.); [Dąbrowski J.] Grabiec J., Rok 1863, P. 1913 s. 113, 118, 139, 151; Gawroński Rawita F., Rok 1863 na Rusi, Lw. 1903 II 160 (fot.), 180; Gomulicki J. W., Księga wierszy polskich XIX w., Wyd. 2., W. 1956 II 106–8; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją. A. Zamoyski w latach 1861–1862, W. 1962; Księga pamiątkowa ku czci J. I. Kraszewskiego, Pod red. I. Chrzanowskiego, Łuck 1939; Mikulski T., Wstęp do: Korzeniowski A., Komedia, W. 1954; Miłosz Cz., Apollo Nałęcz Korzeniowski, „Kultura” (Paryż) 1956 nr 2; Nowaczyński A., Ojciec Conrada, „Skamander” 1935 z. 43; Obščestvenno-političeskoe dviženie na Ukraine, Kijów 1963; Pomarański T., Nieznane listy matki Conrada do męża, „Gaz. Lwow.” 1929 nr 154–60; Prasa tajna z lat 1861–1864, Cz. 1, Wr.–W.–Kr. 1966; Przyborowski, Historia dwóch lat, III 149, 221, 267, 270, 284, 289, 291, 295, 296, 307, 316, 327, 328, 334, 335, 437, 442; Rolle M., Zapomniany poeta, w: In illo tempore, Brody–Lw. 1914 s. 27–53 (fot.); Ruch społeczno-polityczny na Ukrainie, Kijów 1963–4 I, II; Rudzka W., K. Majewski w latach 1859–1864, W. 1937: Taborski R., Apollo Korzeniowski. Ostatni dramatopisarz romantyczny, Wr. 1957 (fot.); tenże, Wstęp do: Korzeniowski A., Dla miłego grosza, W. 1964; Wierzejski W. K., Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834–1920, W. 1939; Współpraca rewolucyjna polsko-rosyjska. Moskwa 1963 III; Zdanowicz A., Sowiński L, Rys dziejów literatury polskiej, Wil. 1877 IV 83–8; – Abramovič V., Demonstracii Poljakov živuščich na Volyni, Vestnik Jugo-Zapadnoj Rossii 1862 kn. 8–9; Bobrowski T., Pamiętniki, Lw. 1900 I, II; Conrad J., Note on Life and Letters, Londyn 1924 (opis pogrzebu ojca); tenże, A Personal Record, Londyn 1923 (opis zesłania); Dubiecki M., Na kresach i za kresami. Wspomnienia i szkice, Kijów 1914 I 174, 181, 195, 208; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1931 III; Korespondencja Karola Szajnochy, Wyd. H. Barycz, Wr. 1959 II; Kraszewski J. I., Rachunki z 1869 roku, P. 1870 s. 614, 617; Mickiewicz W., Pamiętniki, W. 1927 II; [Miłkowski Z.] T. T. Jeż, Od kolebki przez życie, Kr. 1936–7 I–II; Nedavno minuvšee Volyni. Obščestvo dlja rasprostranenija pol’skich knig. Epizod iz prigotovlenij k vosstaniju. Narodnye učiteli. Žitomirskie besporjadki 1861 g., Vestnik Zapadnoj Rossii 1868 kn. 1; Syroczyński L., Z przed 50 lat, Lw. 1913; Zbiór zeznań śledczych o powstaniu styczniowym, Wr.–W.–Kr. 1965; Zeznania śledcze i zapiski O. Awejdy, Moskwa 1961; Zeznania śledcze o powstaniu styczniowym, Wyd. S. Kieniewicz, Wr. 1956; Žitomir v 1861 i 1866 gg., Russkij Vestnik 1866; – „Tyg. Ilustr.” 1920 nr 4 i 20 (cztery listy K-ego); Nekrologi: „Bibl. Warsz.” 1869 t. 2 s. 544; „Czas” 1869 nr 117; „Kraj” 1869 nr 68, 70; „Tyg. Illustr.” 1869 s. 255; – B. Jag.: Bobrowski T., Dla wiadomości kochanego siostrzeńca mojego Konrada Korzeniowskiego, (rkp.).
Roman Taborski